1. Thiếu máu là gì ?

Định nghĩa:Thiếu máu là tình trạng giảm tổng thể tích hồng cầu hay khối lượng hồng cầu từ đó làm giảm chức năng của haemoglobin. Để xác định tình trạng giảm khối lượng hồng cầu ta dựa vào việc đo thể tích khối hồng cầu (PCV) hoặc Hematocrit (HCT), lượng hemoglobin trong máu (Hb) và số lượng tế bào hồng cầu (RBC).

2. Biểu hiện lâm sàng

Có thể xuất hiện những biểu hiện lâm sàng: Niêm mạc nhạt, vàng da, tăng nhịp hô hấp, khó thở, tăng nhịp tim,… Ngoài ra những biểu hiện không cụ thể như giảm thể trạng, bỏ ăn, sốt,… cũng thường xuất hiện. Mất máu nghiêm trọng có thể dẫn tới tử vong.

Niêm mạc nhợt nhạt

Niêm mạc vàng

3. Phân loại thiếu máu và nguyên nhân

Để phân loại thiếu máu ta có thể dựa vào 2 đặc điểm chính, bao gồm kích thước hồng cầu và nồng độ Hemoglobin và phân loại dựa vào đáp ứng tủy xương. Trong đó, phân loại theo kích thước hồng cầu và đáp ứng tủy xương là công cụ hữu ích nhất trong mục đích lâm sàng và chẩn đoán phân biệt.

A. Kích thước hồng cầu và nồng độ hemoglobin

Thiếu máu được phân loại dựa trên thể tích trung bình hồng cầu (Mean Cell Volume – MCV) và nồng độ Hemoglobin trung bình hồng cầu (Mean corpuscular hemoglobin concentration – MCHC).

Chỉ số MCV phản ánh về kích thước hồng cầu, tình trạng thiếu máu hồng cầu nhỏ (Microcytic anemia) xảy ra khi tế bào hồng cầu có kích thước nhỏ hơn bình thường. Ngược lại, khi tế bào hồng cầu có kích thước lớn hơn bình thường, điều này phản ánh về tình trạng thiếu máu hồng cầu lớn (Macrocytic anemia). Khi thiếu máu nhưng hình thái hồng cầu bình thường, ta gọi đây là tình trạng thiếu máu hồng cầu bình thường (Normocytic anemia).

Để phân loại thiếu máu, chỉ số MCHC cũng được ứng dụng để phản ánh về lượng Hemoglobin có trong 1 đơn vị thể tích hồng cầu. Khi tế bào chứa ít lượng Hemoglobin hơn bình thường, điều này phản ánh về tình trạng thiếu máu nhược sắc (Hypochromic anemia). Khi tế bào chứa lượng Hemoglobin bình thường, ta phân loại thành thiếu máu bình sắc (Normochromic anemia). Tình trạng thiếu máu ưu sắc (Hyperchromic anemia) thường không xảy ra, nhưng MCHC thường tăng giả trong các trường hợp như tan máu nội mạch, mỡ máu hoặc có sự hiện diện của thể Heinz (Heinz body).

Nguyên nhân:

Hệ thống phân loại dựa trên MCV hữu ích để phân tích các nguyên nhân gây ra tình trạng thiếu máu.

– Trong trường hợp thiếu máu hồng cầu nhỏ (Microcytic anemia) thường hầu như do nguyên nhân thiếu sắt (iron deficiency) và các nguyên nhân khác như shunt tĩnh mạch cửa-chủ ở gan trên chó mèo, các bệnh lý gây viêm, và  các biến thể bình thường trên các giống chó như Akita, Shiba Inus.

– Trường hợp thiếu máu hồng cầu to (Macrocytic anemia) thường liên quan đến các nguyên nhân như virus (vd, FeLV ở mèo), loạn sản tủy, bệnh hồng cầu to ở chó Poodle, bệnh stomatocytosis di truyền.

– Trường hợp thiếu máu hồng cầu bình thường (Normocytic anemia) thường xuất hiện trong thiếu máu không tái tạo (Non-regenerative anemia) và thiếu máu tiền tái tạo (Preregenerative anemia)

Trong lâm sàng, chỉ số MCHC thường ít sử dụng để phân loại thiếu máu, vì tình trạng nhược sắc (hypochromia) thường liên quan đến sự gia tăng nồng độ hồng cầu non, kích thước lớn (vd, thiếu máu tái tạo – regenerative anemia), mà hồng cầu lưới (reticulocytes) hay hồng cầu non vẫn đang trong quá trình tổng hợp hemoglobin, nên số lượng hemoglobin sẽ ít hơn so với hồng cầu trưởng thành. Đôi khi, thú thiếu sắt thường có tình trạng thiếu máu hồng cầu nhỏ (microcytic anemia) kèm với thiếu máu nhược sắc (hypochromic anemia). Nhưng hầu hết đối với tình trạng thiếu máu thiếu sắt, MCHC thường nằm trong khoảng tham chiếu.

B. Đáp ứng của tủy xương

Dựa vào phản ứng của tủy xương ta có thể xác định thiếu máu tái tạo (regenerative anemia), không tái tạo (non-regenerative anemia) thông qua số lượng hồng cầu lưới – RET (reticulocytes).

Số lượng RET sẽ tăng trong khoảng từ 3 – 5 ngày sau khi mất máu hoặc tế bào máu bị phá hủy. Thông thường nồng độ RET > 60.000 tế bào/ul máu hoặc tăng hồng cầu đa sắc (polychromasia) trên vi trường máu, ta có thể xác định là thiếu máu tái tạo. Thiếu RET trong trường hợp thiếu máu có thể xác định tình trạng thiếu máu không tái tạo, một bằng chứng cho thấy rằng tủy xương bị rối loạn chức năng.

Nguyên nhân:

– Thiếu máu tái tạo (Regenerative anemia – RA) là tình trạng trong đó tủy xương vẫn còn khả năng đáp ứng tốt, thể hiện qua sự gia tăng rõ rệt số lượng hồng cầu lưới ở giai đoạn sớm của thiếu máu. Các nguyên nhân thường gặp bao gồm: xuất huyết (haemorrhage) và tán huyết (hemolysis). Tình trạng xuất huyết thường xảy ra do chấn thương, phẫu thuật, nhiễm ký sinh trùng  (bọ chét, ve, giun móc,…). Tuy nhiên, tán huyết thường là hậu quả của các bệnh lý miễn dịch như thiếu máu tán huyết do miễn dịch (IMHA), phản ứng truyền máu,… và các nguyên nhân gây phá hủy hồng cầu như nhiễm trùng Babesia, Mycoplasma, hóa chất, thuốc, gây tổn thương oxy hóa dẫn tới hình thành thể Heinz (Heinz body).

– Thiếu máu không tái tạo (Non-regenerative anemia – NRA) là tình trạng nghiêm trọng hơn, khi tủy xương không có khả năng tạo mới hồng cầu, biểu hiện qua mức độ hồng cầu lưới thấp hoặc không tăng dù thiếu máu kéo dài. Các nguyên nhân bao gồm: thiếu máu tiền tái tạo (preregenerative anemia), do lỗi kỹ thuật khi xét nghiệm, do các bệnh lý về tủy xương nguyên phát hoặc thứ phát. Tình trạng thiếu máu tiền tái tạo (PRA) là giai đoạn tủy xương chưa kịp tăng sinh hồng cầu lưới trong vòng 3-5 ngày đầu sau khi xuất huyết hoặc tán huyết cấp tính. Ngoài ra, các lỗi kỹ thuật thường gặp dẫn tới sai lệch hoặc không có hồng cầu lưới giả, bao gồm thuốc an thần, không trộn mẫu đúng cách, tan máu hoặc hình thành cục máu đông trong ống nghiệm sau khi lấy mẫu. Các bệnh lý nguyên phát tại tủy xương làm giảm mức độ tăng sinh hồng cầu lưới như thiếu máu bất sản, tác nhân truyền nhiễm (vd, FeLV ở mèo, E.Canis ở chó), xạ trị,… ngược lại các bệnh lý tủy xương thứ phát ảnh hưởng gián tiếp tới hoạt động tạo máu như viêm mạn tính, suy thận mạn tính, bệnh lý về nội tiết,…

Tài liệu tham khảo:

1. Approach to diagnosing and managing anemia in cats.

https://bvajournals.onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.1002/inpr.493

2. Veterinary Hematology, Clinical Chemistry, and Cytology, 3rd Edition.

https://vetbooks.ir/veterinary-hematology-clinical-chemistry-and-cytology-3rd-edition/